Voel jij je wel eens bekeken?

Effecten van direct gaze

Twee Franse en een Finse onderzoeker hebben de effecten van direct gaze in kaart gebracht. ‘Direct gaze’ houdt in dat iemand je direct/ en continu (zonder zijn of haar ogen af te wenden) aankijkt. Maar wat gebeurt er nu precies met je, als iemand je aankijkt? Als je voelt dat je wordt aangekeken richt je automatisch je aandacht op die persoon en gaat je hartslag gedurende een paar seconden omhoog. Vervolgens treedt er onbewust ‘gezichtscategorisatie’ op; is de persoon die je aankijkt een man of een vrouw? En: ken ik hem of haar? Een bij-effect daarvan is dat je minder aandacht voor andere zaken in je omgeving hebt.

Direct gaze leidt er dus allereerst toe dat je aandacht wordt getrokken. Vervolgens richt je je op het gezicht dat je aankijkt waardoor je de wereld om je heen even vergeet. De onderzoekers noemen dit de ‘attention-capture effects’ van direct gaze. Maar daarmee is nog niet het hele verhaal verteld… Direct gaze roept namelijk naast ‘attention-capture effects’ ook ‘watching eyes effects’ op.

Watching eyes effect

Bij het watching eyes effects zijn vier deeleffecten te onderscheiden:

1. Zelfbewustzijn: als iemand je aankijkt, ga je nadenken hoe je jezelf op dat moment ‘presenteert’; bijvoorbeeld welke houding je op dat moment hebt aangenomen. Je wordt je dus wat meer zelfbewust.
2. Geheugeneffecten: als je een gezicht waarneemt, versterkt dat je geheugen voor gezichtsherkenning. Je zal het gezicht van degene die je aankijkt waarschijnlijk ook onthouden.
3. Activatie van pro-sociaal gedrag: direct gaze zorgt er voor dat je eerder openstaat voor de persoon die je aankijkt en dat je de gezichtsuitdrukking en de houding van die ander imiteert. Recent onderzoek laat zelfs zien dat direct gaze altruïstisch (pro-sociaal) gedrag oproept. Als een paar ogen je aankijken doneer je bijvoorbeeld eerder aan een goed doel, stelen mensen minder gauw, gooien we minder afval op straat en leven we recycling-regels beter na. Belangrijk is te vermelden dat deze effecten ook optreden als het om afbeeldingen van gezichten gaat en zelfs optreedt bij mensen die zeggen de ogen niet te hebben opgemerkt.
4. Positieve waardering van de ander: als iemand je aankijkt roept dat over het algemeen positieve gevoelens bij je op. Iemand die je aankijkt vinden we al gauw aardig, geloofwaardig en zelfverzekerd (vergeleken met iemand die je niet aankijkt, of beter: niet durft aan te kijken). Dit effect lijkt ook op te treden bij afbeeldingen van gezichten.

Direct gaze en nudging

Direct gaze is een techniek die onder meer wordt ingezet bij nudging. In 2013 is er een onderzoek naar dit fenomeen uitgevoerd in de Kanaalstraat in Utrecht. In deze straat was er veel overlast van foutparkeerders. Door verschillende verkeersborden op te hangen (een met, en een zonder ‘watching eyes’; zie het voorbeeld hieronder), wist men het aantal foutparkeerders terug te dringen. Omdat hier alleen ogen zijn afgebeeld, is het moeilijk het gedrag van de persoon achter de afgebeelde ogen te kopiëren (simpelweg omdat die niet zichtbaar is). Als er naast de ogen een foto was afgebeeld van correct parkeergedrag was het effect wellicht groter geweest.

Een ander voorbeeld waar ‘watching eyes’ werden ingezet, vond ook in Utrecht plaats. In een wat desolate straat is met de jaarwisseling in 2014/2015 veel vuurwerk afgestoken. De in deze straat gevestigde vogelopvang ondervond hier ernstige hinder van. Tijdens de jaarwisseling in 2015/2016 zorgden twee borden met ‘watching eyes’ ervoor dat er nauwelijks tot geen vuurwerk meer in deze straat is afgestoken (zie de afbeelding hieronder). Omdat dit een eenmalig experiment betrof, zou dit experiment vaker en op meer plekken herhaald moeten worden om een steviger ‘body of evidence’ te verzamelen.

Referentie(s)
Conty, L., George, N., Hietanen, J.K. (2016), Watching eyes effects: when others meet the self. Consciousness and Cognition, vol.45, p.184-197.